Cổ phần hóa các doanh nghiệp nhà nước, trong đó nhà nước chỉ nắm giữ cổ phần thiểu số, là con đường nhanh nhất, ngắn nhất để áp đặt kỷ luật thị trường cạnh tranh đối với doanh nghiệp nhà nước nói chung, các tập đoàn kinh tế, tổng công ty nhà nước nói riêng.

Đổi mới, cải cách và sắp xếp lại doanh nghiệp nhà nước (DNNN) luôn là một trong những nội dung trọng tâm của cải cách, mở cửa và hội nhập kinh tế quốc tế ở Việt Nam trong hơn 25 năm qua.

Hội nghị lần thứ ba, Ban Chấp hành Trung ương Khóa XI (diễn ra vào đầu tháng 10/2011) đã quyết định tái cấu trúc DNNN là một trong ba trọng tâm tái cơ cấu kinh tế gắn với chuyển đổi mô hình tăng trưởng trong giai đoạn 2012-2015. Như vậy, có thể nói, cải cách DNNN lần này phải có quy mô lớn hơn, sâu rộng hơn, mạnh mẽ và  quyết liệt hơn.

Tái cơ cấu đồng bộ

Nhằm sử dụng có hiệu quả hơn các nguồn lực trong DNNN, góp phần tái cơ cấu kinh tế và đổi mới mô hình tăng trưởng, tái cơ cấu DNNN phải tiến hành đồng bộ, có hệ thống và  đồng thời trên 3 lĩnh vực.

Thứ nhất, thay đổi các điều kiện môi trường kinh doanh bên ngoài theo hướng áp đặt đầy đủ  kỷ luật và nguyên tắc thị trường, buộc DNNN hoạt động theo cơ chế thị trường và cạnh tranh bình đẳng như các doanh nghiệp khác. Những ràng buộc cứng bởi kỷ luật thị trường sẽ buộc DNNN phải cải tiến, đổi mới công nghệ, đổi mới quản lý, giảm và tiết kiệm chi phí..., qua đó, tăng hiệu quả hoạt động của họ. Đây chính là nội dung cải cách mà Thủ tướng Chính phủ  Nguyễn Tấn Dũng đã nhiều lần nhấn mạnh trong thời gian gần đây#.

Thứ hai, áp dụng khung khổ và cơ chế quản trị công ty  theo thông lệ quốc tế tốt, sẽ nâng cao được hiệu lực quản trị doanh nghiệp, qua đó, nâng cao hiệu quả,  làm tăng giá trị  và năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp.

Thứ ba, đổi mới quản lý, như cơ cấu lại ngành nghề kinh doanh, danh mục đầu tư, đổi mới tổ chức quản lý, áp dụng các quy trình quản lý hiện đại, đổi mới công tác cán bộ và chế độ lương thưởng…  sẽ làm cho doanh nghiệp hoạt động tốt hơn, và qua đó, cải thiện được hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp.

Thực hiện những thay đổi, cải cách trên lĩnh vực thứ nhất và thứ hai là nhiệm vụ của các cơ quan nhà nước. Trong khi đó, sắp xếp lại và đổi mới quản lý doanh nghiệp là công việc  của chủ sở hữu và những người quản lý doanh nghiệp.

Tuy vậy, ba lĩnh vực cải cách có liên quan trực tiếp, gắn bó và bổ sung cho nhau. Môi trường kinh doanh bình đẳng và khung khổ quản trị tốt được thiết lập sẽ tạo điều kiện thúc đẩy và ép buộc các DNNN tự sắp xếp, đổi mới quản lý, đổi mới và phát triển công nghệ, nâng cao năng suất, hiệu quả và năng lực cạnh tranh.

Cổ phần hoá DNNN là con đường nhanh nhất

Việc áp đặt kỷ luật của thị trường cạnh tranh bằng cách loại bỏ các đặc quyền, lợi thế của tập đoàn, tổng công ty là không dễ dàng, không thể chỉ bằng các giải pháp kỹ thuật và hoàn thành trong một thời gian ngắn. Thực tế trong nhiều năm gần đây đã chứng minh điều đó.

Nghị quyết Đại hội Toàn quốc lần thứ X của Đảng năm 2006 cũng đã xác định: “Đặt các doanh nghiệp có vốn nhà nước vào môi trường hợp tác và cạnh tranh bình đẳng với các doanh nghiệp khác để nâng cao hiệu quả và sức cạnh tranh. Thu hẹp tối đa diện Nhà nước độc quyền kinh doanh, xoá bỏ đặc quyền kinh doanh của doanh nghiệp. Có cơ chế giám sát và chính sách điều tiết đối với những doanh nghiệp chưa xoá bỏ được vị thế độc quyền kinh doanh”. 

Tuy vậy, chủ trương nói trên vẫn còn nguyên giá trị và tính cấp bách của nó, bởi vẫn chưa có những tiến triển trên thực tế. Những tuyên bố tương tự cũng liên tục xuất hiện trong các thông điệp đầu năm của Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Tấn Dũng những năm gần đây,

Vấn đề là, việc phải làm thì không thể không làm. Do đó, phần tiếp theo đây sẽ kiến nghị một số giải pháp phải làm ngay từ năm 2012 để có tiến bộ thực sự trong việc áp đặt kỷ luật của thị trường cạnh tranh đối với DNNN nói chung, tập đoàn, tổng công ty nhà nước nói riêng.

Trong đó, cổ phần hóa DNNN theo hướng nhà nước nắm giữ cổ phần thiểu số, là con đường nhanh nhất, ngắn nhất để đạt được mục tiêu.

Thực tế cho thấy, sau khi cổ phần hoá DNNN mà trong đó nhà nước không tiếp tục nắm giữ cổ phần hoặc chỉ nắm phần thiểu số, doanh phải hoạt động và được quản trị hoàn toàn giống như các doanh nghiệp tư nhân khác. Vì vậy, năm 2012 phải đẩy nhanh quá trình cổ phần hóa DNNN đã bị chậm lại một cách đáng kể trong mấy năm gần đây bằng cách khởi động cổ phần hoá ở hầu hết các doanh nghiêp thuộc diện cổ phần hoá trong giai đoạn 2012-2015; và đặt mục tiêu tối thiểu hoàn thành cổ phần hoá các doanh nghiệp có vốn điều lệ dưới 3 tỷ đồng.

 Đồng thời, thực hiện thoái vốn nhà nước tại các công ty cổ phần, nhất là các công ty chuyển đổi từ DNNN, trong đó, giảm tới mức tối đa số trường hợp Nhà nước tiếp tục nắm cổ phần chi phối.

Những việc cần làm ngay

Một là, tiếp tục tuyên bố mạnh mẽ yêu cầu áp đặt các nguyên tắc và kỷ luật thị trường đối với DNNN nói chung và những người đại diện chủ sở hữu,  những  cán bộ quản lý chủ chốt của doanh nghiệp nói riêng.

Các DNNN bị thua lỗ ngoài dự kiến kế hoạch, hoặc không đạt được các mục tiêu quan trọng như kế hoạch đã phê duyệt, thì giám đốc, tổng giám đốc đương nhiên bị miễn nhiệm, những người khác cũng bị giải trình, truy xét trách nhiệm; khắc phục tình trạng quá lỏng lẻo về kỷ luật, kỷ cương như hiện nay. Trong trường hợp tập đoàn, tổng công ty gặp khó khăn, như không tiêu thụ được sản phẩm, không thanh toán được nợ đến hạn…, phải coi đó công việc kinh doanh của doanh nghiệp và thuộc trách nhiệm, thẩm quyền giải quyết của hội đồng thành viên, ban giám đốc; các bộ, cơ quan nhà nước khác không trực tiếp chỉ đạo giải quyết các  khó khăn đó của doanh nghiệp.

Trường hợp tập đoàn, tổng công ty không giải quyết được các khó khăn của mình, thì cách chức, miễn nhiệm người lãnh đạo, quản lý doanh nghiệp chứ không làm thay họ, giúp họ giải quyết các khó khăn của doanh nghiệp.

Hai là, nghiên cứu, soạn thảo và sớm ban hành Quy chế công bố thông tin áp dụng đối với các tập đoàn, tổng công ty nhà nước.

Các loại thông tin phải được công bố ít nhất bao gồm:

+ Sứ mệnh và các mục tiêu cụ thể hàng năm;

+ Báo cáo tài chính hợp nhất có kiểm toán của tập đoàn, tổng công ty và báo cáo tài chính hàng năm có kiểm toán các công ty con;

+ Các quyết định của cơ quan chủ sở hữu; các nghị quyết, quyết định của hội đồng quản trị hay hội đồng thành viên và biên bản các cuộc họp tương ứng;

+ Danh mục các dự án đầu tư và tiến độ thực hiện các dự án đầu tư hiện hành;

+ Các giao dịch có quy mô lớn, khoản vay hay cho vay lớn và các giao dịch bất thường khác;

+ Thông tin về thị trường, dự báo về thị trường sản phẩm có liên quan, về những rủi ro thị trường có liên quan;

+ Thông tin về các bên có liên quan, giao dịch với bên có liên quan;

+ Thông tin về nhân thân, trình độ chuyên môn, kinh nghiệm nghề nghiệp, các vị trí quản lý đã nắm giữ, cách thức được bổ nhiệm, công việc quản lý được giao, cách thức trả lương và các lợi ích khác của những cán bộ chủ chốt; thông tin về những người có liên quan và ích lợi có liên quan của họ với công ty, bản tự kiểm điểm, đánh giá hàng năm của họ trên cương vị là người quản lý doanh nghiệp...

Nội dung và chất lượng thông tin được công bố, cách thức công bố thông tin phải phù hợp với thông lệ tốt, ít nhất tương đương đối với các công ty niêm yết.

Ba là, tiếp tục mở cửa các thị trường độc quyền, giảm và  tiến tới xoá bỏ độc quyền doanh nghiệp trên các lĩnh vực độc quyền tự nhiên, đồng thời, thực hiện giám sát độc lập và có hiệu lực đối với các doanh nghiệp độc quyền, các doanh nghiệp thống lĩnh thị trường, loại bỏ các hành vi cạnh tranh không lành mạnh.

Bốn là, tiếp tục nghiên cứu và đổi mới chức năng, cơ cấu tổ chức và hoạt động của Chính phủ theo hướng: tách biệt chức năng nghiên cứu hoạch định chính sách với chức năng thực thi chính sách; tách biệt quản lý nhà nước và cung cấp dịch vụ công với khu vực doanh nghiệp kinh doanh; tách chức năng quản lý nhà nước với chức năng thực hiện quyền chủ sở hữu và quản lý kinh doanh; tách chức năng quản lý và giám sát thị trường, nhất là giám sát độc quyền và bảo đảm cạnh tranh lành mạnh với  các chức năng nói trên của Nhà nước…

Năm là, tiếp tục nghiên cứu, đánh giá hiệu lực và hiệu quả thực hiện chức năng, vai trò của DNNN, nhất là tập đoàn, tổng công ty nhà nước trong phát triển kinh tế; từ đó, xác lập một vai trò hợp lý hơn cho các tập đoàn, tổng công ty nhà nước, đảm bảo các tập đoàn, tổng công ty nhà nước có đóng góp tốt hơn, hiệu quả hơn vào sự nghiệp xây dựng và phát triển quốc gia.

Tác giả: TS. Nguyễn Đình Cung
Phó Viện trưởng, Viện Nghiên cứu Quản lý kinh tế Trung ương
Nguồn: Báo Đầu tư