Trong các công ty mẹ con gốc Nhà nước có một vấn đề mà nhiều công ty gặp phải là lợi ích của các công ty con và mẹ trái ngược nhau. Mẹ cũng sản xuất như con, hai bên cạnh tranh nhau, giành thị trường của nhau. Công ty mẹ gọi lợi ích của mình là chung, của mỗi con là riêng. Làm sao để kết hợp hai lợi ích này? Chúng ta thử tìm cách giải quyết bằng cách so sánh quá trình hình thành.

Mẹ con do lắp ghép

Các công ty mẹ con có gốc nhà nước được bắt nguồn từ các tổng công ty (TCT); một loại hình được lập không phải do khả năng kinh doanh của công ty mẹ, mà là theo lệnh hành chính của một cơ quan chủ quản, nhằm tạo lập các quả đấm mạnh hay tách quản lý kinh doanh ra khỏi quản lý nhà nước.

Cách lập công ty mẹ con ở ta đại khái có ba bước. Một, TCT được lập, lấy từ một công ty đang hoạt động lên, hoặc là lập một văn phòng quản lý (hội đồng quản trị, tổng giám đốc, các phòng ban); tiếp theo một số doanh nghiệp đang hoạt động được lệnh trở nên thành viên của TCT. Hai, các công ty thành viên được cổ phần hoá, một phần vốn của họ được bán cho công chúng, phần còn lại được giao cho TCT; nơi này trở thành người chủ sở hữu phần vốn của nhà nước nằm trong các thành viên. Ba, TCT đổi tên thành công ty mẹ con.

Ta thấy, bà mẹ kia không hề “sinh” ra các con, các con được ghép vào với mẹ. “Mẹ” nhận con nuôi; mà con ở đây có đứa “già” hơn và kinh doanh giỏi hơn mẹ. Về mặt kinh doanh, trừ các công ty được bốc lên làm mẹ, thì các công ty mẹ mà gốc gác là văn phòng TCT thường chưa có nhiều bạn hàng, chưa có uy tín về kinh doanh; mà chỉ có quyền hành và tiền bạc. Số tiền này là tiền cổ tức mà các công ty con nộp về. Do cách lắp ghép này nên trong đầu mình nhiều khi bà mẹ ấy quên rằng quyền của mình trong các công ty giống như cái lòng đỏ nằm trong quả trứng chứ không phải giữa quả trứng này với quả trứng khác nên hay ra lệnh thay vì phải định quyết theo quyền nắm vốn.

Bây giờ là mẹ, bà muốn chứng tỏ tài kinh doanh của mình, và cũng là do văn bản thành lập quy định nữa, nên muốn trực tiếp sản xuất. Đó là ước vọng riêng của mẹ; nhưng vì là mẹ nên được gọi là “chung”. Và tất nhiên công việc kinh doanh của các con trở thành “riêng”. Làm sao để cho cái “chung và riêng” này gặp nhau đó là vấn đề.

Có một công ty mẹ giải quyết việc này hay lắm! Mẹ gom ba bốn công ty con sản xuất cùng một loại sản phẩm lại với nhau, rồi cử một giám đốc của một công ty con này làm đại diện sở hữu 51% vốn của mình tại một công ty con khác! Công ty sau chỉ có khóc vì bị trói tay bởi ngay người cạnh tranh với mình. Rõ là một bà mẹ lẩm cẩm! Cách này là “lớn thụ động” vì lắp ghép, lớn nhưng không mạnh.

Mẹ con do đi thu tóm

Trong lịch sử kinh tế của các nước phát triển, nơi kinh doanh mở rộng theo nhu cầu và sự thúc đẩy tự nhiên, tức là không theo lệnh, thì một công ty muốn thành mẹ nó phải trải qua hai bước: mạnh rồi lớn. Muốn mạnh nó phải có nhiều sản phẩm và có một cách quản trị thích hợp là quản trị theo khoa học.

Cách quản trị này cho phép họ kiểm soát công việc trên một diện rộng, với hàng trăm, rồi hàng ngàn người. Nó lấy các thủ tục, hay thể thức điều hành làm cốt lõi, viết thành văn bản và kiểm soát việc thực hiện các thủ tục ấy. Nó không dựa trên niềm tin vào một số người nào đó; vì khi mở rộng thì sẽ không có đủ người để tin. Khi đã có thể thức thì người ta sẽ lập ra được sự kiểm soát tự động (gồm có kiểm soát nội bộ, ngân sách và kiểm toán). Kiểm soát được thì mới lớn được. Vậy bước thứ hai sẽ là lớn.

Công ty lớn bằng bốn cách. Một là tạo thanh thế theo sự đồng thuận (mua một phần vốn trong các công ty khác). Hai, giảm cạnh tranh bằng cách mua đứt công ty khác. Ba là nắm trọn sản phẩm từ sản xuất đến phân phối (tập trung hàng dọc). Bốn là đa dạng hoá sản phẩm; bằng cách (i) tạo ra sản phẩm mới dựa trên cùng một công nghệ sử dụng; (ii) có các sản phẩm khác nhau bán trong thị phần của mình; (iii) có các loại hàng hoá khác nhau phục vụ cùng một mục đích sử dụng (tập trung hàng ngang). Lớn như thế là lớn dựa trên các yếu tố kinh tế và đó là sự kết dính tự nhiên.

Trên nền tảng kết dính đó, công ty mạnh kia sẽ lập hay đi mua các công ty con để chúng phụ trách từng ngành hay từng sản phẩm. Và để cho mẹ con điều hành giống nhau, công ty mẹ đem các thủ tục điều hành của mình sang áp dụng tại các công ty con. Do công ty mẹ thu tóm và đẻ ra các công ty con, nên nó lái các công ty con theo chiến lược kinh doanh của nó và không có vấn đề “chung và riêng”. Chúng ta nêu cách hình thành này để biết phương thức mẹ con kết dính với nhau, không gặp phải vấn đề “chung và riêng” để rút ra bài học cho mình.

Giải pháp

Theo văn bản thành lập, các công ty mẹ phải trực tiếp sản xuất kinh doanh và họ không thể tránh được “pháp lệnh” này! Quy định này chỉ đúng với công ty đã kinh doanh khi được bốc lên làm mẹ, còn đối với các văn phòng TCT mà sau này trở thành công ty mẹ thì quy định này không phù hợp, nếu không nói là sai, vì ba lẽ. Một là công ty mẹ “lớn do lắp ghép” thì yếu hơn các công ty con. Hai, không phân biệt được sự khác nhau trong quá trình hình thành của hai loại lắp ghép và thu tóm; một bên thụ động, còn một bên chủ động. Ba, mục đích của công ty mẹ con là kiếm lời, nếu công ty mẹ đầu tư tài chính mà lời lãi thì cần gì phải trực tiếp sản xuất? Nếu họ sản xuất mà lỗ thì sao?

Các công ty mẹ mà lớn do lắp ghép thì có ưu thế so với các công ty con là có tiền, có cơ sở; nhưng lại yếu thế về khả năng kinh doanh. Các công ty con so với mẹ thì ngược lại. Vậy ai sẽ bên lấy “cực dương” của mình kết với “cực âm” của người kia để tạo nên sự kết dính tự nhiên. Đấy là nguyên tắc. Còn thực hiện có thể bằng cách là công ty mẹ đáp ứng yêu cầu của các con; như cho họ vay tiền với lãi suất thấp, xây kho tàng, cơ sở cho họ thuê chung trên căn bản hợp đồng và có lấy chi phí. Khi mẹ con đã kết dính bằng sự hỗ trợ thì cơ hội sẽ phát sinh và hai mẹ con cùng nhau kinh doanh hay sản xuất thêm theo cơ hội vừa có. Như vậy không còn vấn đề “chung và riêng” nữa.

Nhìn theo tính chất phát triển của hai loại công ty mẹ con này ta thấy chúng khác nhau. Công ty lớn theo thu tóm đi thẳng một mạch, thu tóm từng đứa rồi cứ thế đi tới. Vậy sự lớn mạnh của loại công ty loại này nhanh, nhờ cả hai đã mạnh về quản trị. Trong khi ấy công ty mẹ con của ta vì cả hai cùng yếu về quản trị, nên hai bên phải quay vào nhau để tạo sự kết dính, sau đó mẹ con mới tiến thẳng được. Ta sẽ đi chậm hơn người là vậy. Đó là cách “theo kiểu của ta!”.

 NGUYỄN NGỌC BÍCH 

Nguồn: Doanh nhân Sài Gòn cuối tuần