Đặc điểm của thị trường điện loại này là toàn bộ rủi ro của thị trường này đều được chuyển đến cho người sử dụng điện chịu hoặc Nhà nước phải gánh chịu bằng nguồn ngân sách.

4 kịch bản cho thị trường điện

Thị trường điện theo các nghiên cứu thì bao gồm 4 loại:

Thứ nhất - thị trường độc quyền: do một Cty điện lực nắm giữ toàn bộ từ Sản xuất - Truyền tải - Phân phối. Đây chính là hình ảnh của ngành điện VN trước đây khi chưa có các nhà máy điện độc lập, chưa có quá trình cổ phần hóa các nhà máy điện và Cty phân phối điện. Trong thị trường điện loại này Nhà nước buộc phải sử dụng việc can thiệp bằng mệnh lệnh vào hoạt động của Cty điện lực và buộc phải áp dụng cơ chế bù chéo giữa các nhóm khách hàng sử dụng điện khác nhau.

Hậu quả là xã hội luôn nhìn ngành điện như sau:

a. Quản lý tài sản kém.
b. Hoạt động kém hiệu quả.
c. Chi phí không minh bạch.

Hậu quả của thị trường loại này với những nước đang phát triển là kém hấp dẫn đầu tư.

Thứ 2 - Thị trường cạnh tranh khâu phát điện: các nhà máy điện sẽ cạnh tranh để bán điện cho một đơn vị mua duy nhất (single buyer-SB) và đơn vị mua điện này có trách nhiệm bán điện cho các Cty phân phối điện với hệ thống giá bị điều tiết. Các Cty phân phối điện bán điện cho khách hàng theo giá bị điều tiết. Đây là một mô hình chuyển tiếp mà các nước đang phát triển thường áp dụng trước khi tiến tới thị trường bán buôn.

Kết quả áp dụng mô hình này với SB do Nhà nước quản lý (phi lợi nhuận) bị thất bại khá nhiều nơi do các rủi ro sau:

a. Tạo ra nhiều kẽ hở cho việc tham nhũng trong việc mua điện của Cty này do cơ chế xin cho và can thiệp hành chính thay vì thực hiện quản trị Cty.

b. Làm yếu đi cơ chế thanh toán giữa các DN trong thị trường điện.

c. Gây cản trở khi chuyển sang thị trường bán buôn và có thể gây tốn kém do các Hợp đồng mua điện (PPA) dài hạn hoặc BOT (25-30năm). Với thị trường này phần lớn rủi ro trong Sản xuất điện vẫn được chuyển sang cho khách hàng dùng điện thông qua các Hợp đồng dài hạn nói trên.

Do đó đã có nhiều cải tiến ở mô hình SB để phù hợp với tình hình cụ thể của ngành điện, đặc điểm kinh tế - xã hội ở từng quốc gia khác nhau. Và các biến thể này bao gồm cả SB hoạt động dưới hình thức Cty và có nhiều hơn một Cty mua bán điện.

Thứ 3 - Thị trường bán buôn: Các Cty phân phối, các khách hàng lớn sẽ mua điện trực tiếp từ các nhà máy điện, các Cty buôn bán điện, thị trường điện tập trung. Trong thị trường bán buôn các nhà đầu tư sẽ phải chịu phần lớn rủi ro cho các quyết định kinh doanh của mình. Căn cứ vào tín hiệu giá của thị trường Nhà đầu tư sẽ quyết định đầu tư ở đâu, vào thời điểm nào và mức độ bao nhiêu.

Thứ 4 - Thị trường cạnh tranh bán lẻ: Khách hàng sử dụng điện có thể tuỳ ý chọn nhà cung ứng cho mình. Theo kinh nghiệm trên thế giới thì các nước đang phát triển tạm thời chưa nên triển khai thị trường này.

Việt Nam hiện ở đâu?

Hiện VN đang xây dựng kịch bản II của thị trường điện nhưng nếu sử dụng mô hình SB thuần (do nhà nước quản lý) thì có nhiều rủi ro cho nên giải pháp thành lập trước mắt Cty mua bán điện (EPTC) là Cty cổ phần của đại diện phần lớn cho Đầu tư - Sản xuất - Phân phối - Tiêu thụ điện là giải pháp hợp lý cho giai đoạn này. Ít nhất thì nó vẫn còn tốt hơn nhiều như hiện nay là chỉ mỗi EVN biết và tự quyết định tất cả mọi việc. Trong từng bước phát triển thì tự thị trường sẽ có nhu cầu thành lập ra các Cty mua bán khác. Tuy nhiên cũng phải có một Cty được thành lập đầu tiên nếu không thì sẽ không có Cty thứ 2, thứ 3.

Khi EPTC hoạt động sẽ tạo được sự minh bạch trong khâu mua điện từ các nhà máy điện. Theo đề xuất thì các cổ đông của EPTC sẽ bao gồm các tập đoàn và TCty lớn như EVN, PV, TKV, LILAMA... và các đơn vị này sẽ nắm giữ đến hơn 90% sản lượng phát điện. Ngoài ra các cổ đông là các đơn vị sử dụng điện lớn như Cty Điện lực 1, 2, 3, TCty Thép VN, TCty Xi măng VN... cũng sẽ giám sát việc hoạt động của EPTC để đảm bảo tính minh bạch cần thiết.

Việc thành lập EPTC như là một bước trung gian tốt hơn SB trước khi thiết lập thị trường bán buôn. Đây là bước đầu tiên để thành lập một thị trường nhiều người mua với EPTC là người mua đầu tiên và trong quá trình phát triển thì EPTC sẽ đảm nhận vai trò trung gian của thị trường điều tiết giữa các nhà máy các Cty điện lực có giá điều tiết. Với mô hình kinh doanh có lợi nhuận EPTC sẽ phát triển dần thành một đơn vị buôn bán điện trên thị trường bán buôn và bán lẻ sau này.

Một đặc điểm nếu không được nhấn mạnh ở đây thì có thể sẽ gây ra một số sự hiểu lầm về việc ngay lập tức khi thành lập EPTC thì sẽ gây nên những biến động về giá và an ninh cung cấp điện. Lưu ý là trong giai đoạn chuyển tiếp này ngoại trừ các nhà máy điện thì các đơn vị khác trên thị trường sẽ phải hoạt động đồng thời với trách nhiệm phục vụ xã hội với giá dịch vụ được điều tiết và mục đích kinh doanh vì lợi nhuận trên cơ sở giá thị trường. Việc thành lập EPTC do EVN và các Cty nhà nước nắm cổ phần chi phối vừa tạo điều kiện cho sự phát triển của thị trường bán buôn vừa tránh được những rủi ro ban đầu người sử dụng điện nếu là một Cty thuần túy hoạt động vì lợi nhuận. Đây là một bước đi hướng về thị trường nhưng vẫn đảm bảo sự chủ đạo của kinh tế nhà nước trong hoạt động của ngành điện trong thời kỳ có tốc độ tăng trưởng cao. Chúng ta cũng cần phải đánh giá là việc EVN đã thuyết phục được các Tập đoàn và TCty nhà nước mạnh nhất của nền kinh tế VN (tổng sản phẩm của các tập đoàn này chiếm tỷ lệ lớn trong GDP) với đầy đủ lĩnh vực quan tâm từ đầu tư, sản xuất điện và sử dụng điện cũng cho chúng ta thấy tính chất hợp lý của mô hình với kỳ vọng trong sản xuất kinh doanh của các đơn vị này.

Mặt khác, an ninh cung cấp điện không thể giao cho một DN nào chịu trách nhiệm - ngay cả EVN cũng không phải là đơn vị có thể gánh trách nhiệm này. Về nguyên tắc, an ninh năng lượng phải do Nhà nước, Chính phủ hoặc cụ thể hơn là Bộ Công nghiệp chịu trách nhiệm chính. Đơn giản, không một DN nông nghiệp nào có thể chịu trách nhiệm về an ninh lương thực mà trước hết phải là Bộ NN&PTNT...

Giải pháp cho thị trường

Thứ nhất, việc thành lập EPTC là một bước đi hợp lý trong giai đoạn hiện nay phù hợp với mức độ phát triển, lộ trình và đặc điểm của ngành Điện VN.

Thứ hai, Cty Mua/Bán điện phải là một Cty độc lập với EVN và hoạt động theo Luật Cty (EVN vẫn có thể là cổ đông chính), chịu sự điều tiết và giám sát chặt chẽ của ERAV và các cơ quan chính phủ liên quan.

Thứ ba, thông qua đấu giá hoặc đàm phán EPTC sẽ mua điện từ các nhà máy điện theo các khung thời gian khác nhau bằng các Hợp đồng mua bán điện năng và Hợp đồng tài chính.

Thứ tư, Bộ CN và ERAV (Cục điều tiết điện lực) ban hành sớm các quy định cho phép các Cty điện lực và các hộ tiêu thụ lớn được ký các Hợp đồng song phương với các Nhà máy điện và qui định về yêu cầu đối với điều kiện thành lập các Cty mua bán điện khác.

Nguồn:  DDDN