Lưu vực sông Mêkông đang chịu áp lực lớn do nhu cầu lương thực, năng lượng và giao thông của các nước gia tăng. Và việc ứng phó với BĐKH hay phát triển của quốc gia này lại gây ra tổn thất cho quốc gia khác.

Ví như Trung Quốc và Thái Lan lo BĐKH sẽ làm thiếu nước và kết hợp với việc thiếu điện cho phát triển nên họ xây nhiều đập thủy điện trên dòng sông Mêkông. Lào không thiếu điện nhưng lại thiếu lương thực nên họ cũng xây đập thủy điện để bán điện và phá rừng làm đất nông nghiệp.

Những sự phát triển này làm cho sông Mêkông thay đổi nhiều thứ. Tùy vào vị trí và mức độ ảnh hưởng mà người dân và các cấp chính quyền nơi đó có ý kiến khác nhau. Nơi cho là nước nhiều hơn, nơi lại phàn nàn là nước ít hơn; chỗ này thì báo cáo bị thiệt hại trầm trọng, chỗ khác lại nói thiệt hại không đáng kể…

Các kịch bản này đều cho là giá trị trung bình của nhiệt độ không khí và mực nước biển có xu hướng tăng trong tương lai. Nhưng mức độ tăng cho từng nước trong lưu vực sông Mêkông thì khác nhau giữa các kịch bản!

Vào đầu năm nay, Bộ Tài nguyên - Môi trường đã công bố các kịch bản về BĐKH và nước biển dâng cho Việt Nam. Dù còn nhiều điểm cần phải làm chi tiết hơn trong kịch bản này, nhưng ít ra đó cũng là những tài liệu chính thức để tham khảo.

Tuy nhiên, dù ý kiến giữa các bên, các nhóm cộng đồng, lãnh đạo các quốc gia còn tiếp tục tranh luận nhưng mọi người đều đồng ý là nguồn nước của sông Mêkông đang thay đổi về số lượng, chất lượng và thời gian. Và mọi người cùng thống nhất là cần có một hệ thống dự báo sớm cho lưu vực sông Mêkông.

Dù mong muốn là vậy, nhưng để đạt được mục tiêu chúng ta còn phải vượt qua rất nhiều rào cản. Rào cản lớn nhất có lẽ là việc chia sẻ thông tin và dữ liệu. Làm được điều này giữa các cơ quan trong cùng một nước đã khó huống hồ chi là giữa các quốc gia trong lưu vực!

Giả như các bên đồng ý chia sẻ thông tin thì liệu chúng có thể kết với nhau không? Do khác nhau về phương pháp và thời gian thu thập nên độ tin cậy của kết quả tổng hợp cuối cùng cũng là một thách thức lớn. Thêm vào đó, các quốc gia trong lưu vực, ngoài Trung Quốc và Thái Lan, đều là nước đang phát triển, nên kinh phí dành cho các nghiên cứu loại này không nhiều.

Từ năm 2002, trường Đại học Cần Thơ cùng với 16 trường và viện nghiên cứu khác trong lưu vực sông Mêkông thành lập một mạng lưới đại học.

Mạng lưới này nhằm đào tạo cán bộ giảng dạy trẻ và những người trực tiếp quản lý các khu bảo tồn thiên nhiên về kiến thức và kỹ năng quản lý hệ sinh thái đất ngập nước.

Sau bảy năm hoạt động, mạng lưới đã đào tạo hơn 150 người về lĩnh vực này ở các nước Trung Quốc, Myanmar, Thái Lan, Lào, Campuchia và Việt Nam.

Đây là một trong những nguồn nhân lực quan trọng để bắt đầu thực hiện chương trình dự báo sớm cho lưu vực sông Mêkông. Với sự hỗ trợ ngày càng nhiều về kinh phí, thiết bị, chuyên gia của các quốc gia phát triển cho các nước trong lưu vực sông Mêkông nhằm thích ứng với tác động bất lợi của BĐKH và nước biển dâng và nhất là nhu cầu thật sự của người dân trong vùng nên chúng ta có thể tin tưởng là chương trình dự báo cho lưu vực sông Mêkông sẽ sớm được thực hiện.

Mục tiêu của chương trình này là sử dụng mạng lưới thông tin toàn cầu nhằm cung cấp cho mọi người những thông tin căn bản về hiện trạng sử dụng đất; nguồn nước đang có; nồng độ ôxy, độ mặn, hàm lượng phù sa trong nước… của toàn lưu vực sông Mêkông dưới dạng những tài liệu đơn giản, dễ đọc, dễ nhìn, dễ hiểu.

Và tùy vào mục đích khác nhau, mọi người có thể vận dụng những thông tin này để phục vụ cho các ích lợi cụ thể của mình.

Ví như nông dân ở các tỉnh đầu nguồn của ĐBSCL có thể biết được mực nước trên sông Mêkông ở phía Campuchia vào tháng 11 là bao nhiêu và họ sẽ tự quyết định là nên xuống giống vụ lúa đông xuân sớm hay muộn! Nông dân các vùng tranh chấp mặn-ngọt biết được độ mặn trên các sông chính vào cuối mùa mưa nên có thể quyết định thời điểm thả tôm sú giống vào vuông.

Năm 2008, Viện Nghiên cứu biến đổi khí hậu (DRAGON Institute-Mekong) đã được thành lập tại trường Đại học Cần Thơ, như là bước đầu thực hiện cam kết hợp tác giữa hai chính phủ Việt Nam và Hoa Kỳ, trong nỗ lực ứng phó với ảnh hưởng của BĐKH trong lưu vực sông Mêkông.

Viện sẽ là nơi tiếp nhận các thông tin nền từ Cơ quan Khảo sát địa mạo Hoa Kỳ (USGS) và cùng với các bên tham gia cập nhật các chi tiết thực tế ngoài đồng để cho ra các thông tin dễ đọc, dễ nhìn, dễ hiểu nêu trên.

Công việc này chỉ được xem là thành công khi nào ngày càng có nhiều trường, viện nghiên cứu, cơ quan chức năng của Nhà nước, các tổ chức phi chính phủ, các cộng đồng địa phương… trong lưu vực sông Mêkông tham gia sử dụng, chia sẻ và cập nhật thông tin. Do đó, đem lại ích lợi thiết thực cho mọi người là cách duy nhất cho loại hợp tác này có thể tồn tại được lâu dài!