Trong quản lý nhà nước tại cấp tỉnh, minh bạch gồm hai khía cạnh quan trọng, đó là việc tiếp cận thông tin của doanh nghiệp, người dân và họ có cơ hội tham gia vào quá trình ban hành chính sách, phản biện và giám sát thực hiện chính sách hay không.

Trong chín chỉ số thành phần của PCI (chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh), chỉ số minh bạch là quan trọng nhất, có tác động lớn đối với sự phát triển của khu vực kinh tế tư nhân. Tác động này đã được chứng minh qua các con số thống kê. Theo phân tích trong báo cáo PCI năm 2009, một điểm cải thiện trong chỉ số tính minh bạch sẽ giúp tăng 13% số doanh nghiệp tư nhân trên 1.000 dân, 17% đầu tư trên đầu người và tăng lợi nhuận bình quân mỗi doanh nghiệp 62 triệu đồng. Chỉ số minh bạch luôn có trọng số cao nhất trong các chỉ số thành phần của PCI qua các năm.

Tiếp cận thông tin: đáng thất vọng

Thực trạng không thay đổi về tính minh bạch của môi trường kinh doanh cấp tỉnh là một vấn đề đáng thất vọng trong PCI nhiều năm nay. Mỗi năm, doanh nghiệp tham gia điều tra PCI đều đánh giá khả năng tiếp cận 13 loại tài liệu của chính quyền để phục vụ cho quá trình sản xuất kinh doanh theo thang điểm từ 1-5 (trong đó 1 là không thể tiếp cận được và 5 là rất dễ tiếp cận). Theo điều tra năm 2011, mức tiếp cận nhóm các tài liệu pháp lý (như luật, nghị định, văn bản pháp luật cấp tỉnh...) chỉ là 3,03/5 điểm, còn mức tiếp cận nhóm các tài liệu kế hoạch (chính sách ưu đãi đầu tư, kế hoạch phát triển hạ tầng, bản đồ và quy hoạch sử dụng đất...) ở mức 2,51/5 điểm.

Việc tiếp cận các thông tin pháp luật theo đánh giá của doanh nghiệp dù có tăng chút ít sau thời điểm Việt Nam gia nhập WTO nhưng lại có xu hướng giảm trong những năm vừa qua. Đây là điều đáng lo ngại. Việc tiếp cận các thông tin kế hoạch cần thiết dù có một số cải thiện trong năm 2011 nhưng cũng chỉ đủ để đưa điểm số trở lại mức của năm 2007, chỉ ở mức trung bình (mức có thể tiếp cận).

Ngay ở cấp độ cung cấp thông tin, chính quyền tỉnh chủ yếu cung cấp thông tin dựa trên sự sẵn có ở hiện tại và cung cấp một cách bị động. Nguồn thông tin đôi khi rất hạn chế trong một số phòng, ban của cơ quan nhà nước, hay ở một số cá nhân có quyền hạn. Rất ít trường hợp cơ quan nhà nước chủ động nghiên cứu nhu cầu thông tin của doanh nghiệp, từ đó thiết kế ra cơ sở dữ liệu thông tin nhằm đáp ứng tốt nhất nhu cầu này.

Diễn biến tiêu cực nhất trong tính minh bạch là quan hệ cá nhân tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong việc doanh nghiệp tiếp cận tài liệu phục vụ kinh doanh. Theo điều tra PCI 2011, hơn 75% doanh nghiệp cho rằng cần phải có mối quan hệ cá nhân mới tiếp cận tài liệu pháp luật và kế hoạch cần thiết cho hoạt động kinh doanh của mình. Đáng lo ngại là tỷ lệ này ngày càng tăng (năm 2008 chỉ mới 50%).

Khi quan hệ giữa doanh nghiệp và chính quyền dựa nhiều vào quan hệ cá nhân sẽ dẫn đến hệ quả là làm giảm tinh thần kinh doanh và nhiều khả năng tác động xấu đến hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp.

Công khai thôi chưa đủ

Không chỉ chưa đáp ứng được ở mức độ tiếp cận thông tin, ở các khía cạnh khác trong tính minh bạch, các tỉnh, thành phố ở Việt Nam cũng chưa làm tốt. Khảo sát PCI cho thấy chỉ 15% số doanh nghiệp đã từng tham gia góp ý kiến về các quy định, chính sách của Nhà nước các cấp - một con số rất thấp và cũng đang giảm dần (từ 25% của năm 2009 và 22% của năm 2010).

Đầy đủ thông tin chưa chắc đã là minh bạch. Quan trọng hơn là cách thức thực hiện, thiết chế để bảo đảm các nguyên tắc này được trên thực tế. Chẳng hạn, pháp luật về đấu thầu được quy định công khai tại hầu hết các tỉnh, thành phố nhưng thực tế rất khó tìm được một công ty nào tham gia nộp thầu, đấu thầu một cách minh bạch mà lại có thể trúng thầu. Có một khoảng cách rất lớn giữa quy định và thực tế.

Bên cạnh đó, thông tin trên thực tế ở một số địa phương bị “cắt khúc” và chưa rõ ràng trách nhiệm, quyền hạn giữa các cơ quan nhà nước khác nhau. Đối với những thủ tục hành chính liên ngành như thủ tục đầu tư, đất đai, xây dựng và môi trường hiện nay, khó khăn nhất của các doanh nghiệp nhiều khi là không biết bắt đầu từ đâu và các bước cụ thể, trình tự như thế nào, đến khi nào là kết thúc và chính xác là bao nhiêu tiền. Nếu trong vòng hai, ba năm mà nhà đầu tư hoàn tất được toàn bộ thủ tục cho một dự án thì được xem là nhà đầu tư tài ba.

Điều đáng quan tâm là việc cải thiện tính minh bạch của môi trường kinh doanh dường như chưa là mục tiêu ưu tiên của các tỉnh, thành phố. Cuối năm 2009, trong một nghiên cứu về tính minh bạch của môi trường kinh doanh địa phương, nhóm nghiên cứu của VCCI gửi một bức thư điện tử (e-mail) giả định của một nhà đầu tư cho địa chỉ liên hệ đăng tại các địa chỉ website của toàn bộ các tỉnh, thành phố. Bức thư được gửi đi cùng một thời điểm, với nội dung là đề nghị chỉ dẫn về thông tin và cơ quan chức năng có cung cấp thông tin. Kết quả là chỉ có 13 tỉnh gửi thư phản hồi, trong đó hai tỉnh phản hồi ngay trong ngày và hai tỉnh sau một ngày; với 29 tỉnh khác, thư báo đã đi nhưng không hề có hồi âm; 16 tỉnh còn lại báo là địa chỉ e-mail không hoạt động hoặc bị lỗi. Thời điểm đó vẫn còn bốn tỉnh chưa có website.

Giá trị bỏ ra trong vài phút để trả lời e-mail thật nhỏ so với số tiền đầu tư vào việc xây dựng và vận hành một website lớn nhưng hiệu quả mang lại rất lớn. Điều này cũng tương tự như việc nhiều địa phương tổ chức xúc tiến đầu tư thật hoành tráng, tốn kém không ít để mời gọi đầu tư nhưng khi nhà đầu tư muốn tiếp cận thông tin thì lại vô cùng khó.