Mặc dù được ưu tiên về vốn, tín dụng, ưu đãi về thuế nhưng tỷ lệ đóng góp của các DNNN trong GDP chỉ vào khoảng 37-38%, tạo việc làm cho 4,4% lực lượng lao động, tỷ lệ tăng sản lượng và năng suất lao động chậm hơn so với khu vực tư nhân từ 10-14%.

Nguyên nhân đã được các chuyên gia, dư luận nói tới nhiều: đó là do đầu tư tràn lan, kém hiệu quả. Thời gian qua không ít các DNNN đã đầu tư tràn lan sang cả các lĩnh vực không phải là thế mạnh của mình. Các thống kê 5 năm gần đây cho thấy, chỉ số ICOR của các DNNN là khoảng 8-14 so với 3-5 ở khu vực tư nhân (chỉ số hiệu quả đầu tư - ICOR càng cao thể hiện sự đầu tư kém hiệu quả). Sự không hiệu quả này đang đe dọa tính an toàn của toàn bộ hệ thống tài chính và nền kinh tế, bởi các DNNN là các khách hàng vay chủ yếu của các ngân hàng.

Bên cạnh đó, sự cạnh tranh không bình đẳng giữa các DNNN đã gây sức ép không nhỏ lên các doanh nghiệp bên ngoài, góp phần làm méo mó cơ chế thị trường và kìm hãm sự phát triển của khu vực kinh tế tư nhân.

Trong khi đó, quá trình chuyển đổi, tái cơ cấu diễn ra chậm chạm. Luật Doanh nghiệp nhà nước hết hiệu lực từ 1/7/2010, tại thời điểm đó có 1.500 doanh nghiệp 100% vốn nhà nước phải chuyển đổi hình thức để phù hợp với quy định của Luật Doanh nghiệp. Giai đoạn 2007-2010, số lượng DNNN đã thực hiện cổ phần hóa chỉ đạt 25% theo các phương án được Chính phủ phê duyệt. Tính đến 30/9/2011, cả nước vẫn còn hơn 1.300 doanh nghiệp 100% vốn nhà nước.

Để khắc phục tình trạng trên, theo các chuyên gia kinh tế, quá trình tái cơ cấu DNNN cần phải có sự đột phá trong thay đổi chính sách.

TS Phạm Việt Dũng, Tạp chí Cộng sản, cho rằng để triển khai hiệu quả quá trình tái cơ cấu DNNN, trước hết cần xác định rõ quan điểm Nhà nước không kinh doanh kiếm lời mà phải để cho khu vực tư nhân làm. Mục tiêu của quá trình tái cơ cấu là phải phá thế độc quyền cũng như ảnh hưởng của các nhóm lợi ích, tạo sự cạnh tranh bình đẳng với các khu vực khác, minh bạch tài chính, xóa bỏ cơ chế xin cho, cũng như việc bù lỗ từ phía Nhà nước.

Tái cơ cấu DNNN cũng cần chú ý tới việc nâng cao sức cạnh tranh của các DNNN. Muốn vậy, phải đặt DNNN vào môi trường cạnh tranh. Ông Vũ Thành Tự Anh, Chương trình giảng dạy kinh tế Fulbright, cho rằng các DNNN cũng cần đối diện với giá thị trường, nhất là đối với các loại giá cơ bản như lãi suất, tỷ giá, đất đai, và năng lượng. Hiện nay hầu như tất cả các loại giá quan trọng nhất của nền kinh tế, bao gồm giá đất, tỷ giá, lãi suất, giá điện, giá xăng dầu … đều méo mó. Điều này dẫn đến nguồn lực quốc gia kém hiệu quả: những hoạt động đầu tư kém hiệu quả kéo lệch cơ cấu kinh tế theo hướng bất lợi cho nền kinh tế trong trung và dài hạn.

Tái cơ cấu DNNN cũng cần tách biệt vai trò của Nhà nước với tư cách là chủ sở hữu với tư cách quản lý, điều tiết. Việc tách bạch này sẽ tạo áp lực buộc lãnh đạo các DNNN phải ứng xử theo cơ chế thị trường. Ông Trần Tiến Cường, Nguyên Trưởng ban Cải cách và Phát triển doanh nghiệp thuộ Viện Nghiên cứu quán lý kinh tế Trung ương, cho rằng, việc thiếu phân tách giữa chức năng đại diện chủ sở hữu nhà nước và chức năng quản lý nhà nước đối với các DNNN dẫn đến nhiều hạn chế và hệ quả như không rõ cơ quan nào là đại diện chủ sở hữu, là đầu mối của các cơ quan đại diện chủ sở hữu nhà nước; bộ máy và cán bộ quản lý không chuyên nghiệp và chuyên tâm vào mục đích nhất quán, thống nhất của tổ chức đó; không thực hiện hoạt động chuyên nghiệp của nhà đầu tư kinh doanh, chủ DN hoặc chủ phần vốn đầu tư vào kinh doanh; luôn có tình trạng không thống nhất hoặc có sự phân biệt giữa các thành phần kinh tế; do chồng chéo và không chuyên trách, chuyên nghiệp, nên khó quy định rõ và khó phân xử trách nhiệm giữa những cơ quan đại diện chủ sở hữu này trong quá trình thực hiện và khi có vấn đề hoặc hậu quả xảy ra…

Một vấn đề được chuyên gia kinh tế Vũ Đình Ánh nêu ra là cơ chế giám sát quản lý các DNNN. Theo ông Ánh, những bất cập, hạn chế của không ít DNNN trong thời gian qua có nguyên nhân từ việc buông lỏng quản lý, thiếu cơ chế giám sát, cơ chế quy định trách nhiệm cụ thể đối với các cấp lãnh đạo DNNN cũng như các cấp cơ quan quản lý DNNN. Trong tiến trình cơ cấu lại DNNN chúng ta phải khắc phục được nhược điểm này. Quy trách nhiệm và xử lý trách nhiệm của lãnh đạo DNNN là một trong những nội dung then chốt của cơ chế quản lý, giám sát DNNN. Một DNNN nào đó hoạt động không hiệu quả, thua lỗ thì lỗi là của lãnh đạo DNNN đó và cần thay lãnh đạo DNNN để hoạt động có hiệu quả hơn chứ không phải là xoá bỏ DNNN đó.

Ngoài ra, Nhà nước phải tạo ra được cơ chế quản lý DNNN sao cho lãnh đạo DNNN có ý thức trách nhiệm cao nhất trong việc sử dụng tiết kiệm nhất, hiệu quả nhất những nguồn lực được Nhà nước giao để thực hiện nhiệm vụ được giao chứ không phải là thu được lợi nhuận cao nhất từ số vốn được nhà nước giao. Đó là vấn đề sống còn đối với lãnh đạo DNNN chứ không phải là sống còn đối với DNNN và là tiêu chí hàng đầu để lựa chọn và bổ nhiệm lãnh đạo DNNN. Cái xã hội cần, Nhà nước quan tâm là DNNN hoạt động thật sự hiệu quả, cung cấp được nhiều hàng hoá dịch vụ nhất với chi phí thấp nhất và công khai minh bạch nhất.
Nguồn: Tầm nhìn