Trong khi tổng thu chỉ đạt gần 485.000 tỉ đồng, thì tổng chi đã lên tới gần 605.000 tỉ đồng, như vậy bội chi gần 120.000 tỉ đồng trong tám tháng đầu năm nay. Ông Dũng và cả hệ thống tài chính đang rốt ráo đề ra nhiều giải pháp tăng thu, chống thất thu với quyết tâm “giữ vững cân đối ngân sách” mà Quốc hội đã giao.

Câu hỏi đặt ra, liệu những giải pháp đó có đủ sức để cân đối ngân sách. Câu trả lời là chưa đủ, nếu nhìn vào các khoản chi và cách chi ngân sách trong suốt nhiều năm nay.

Những số liệu công bố trên trang web của Bộ Tài chính cho thấy, chi NSNN luôn vượt xa dự toán, khiến thâm hụt NSNN đã trở thành căn bệnh kinh niên, bất chấp mọi nỗ lực tăng thu, và thu thực tế vượt trội so với dự toán.

Cụ thể so với dự toán, chi NSNN vượt tới gần 32% năm 2006; gần 19% năm 2007; gần 38% năm 2008, gần 35% năm 2009; và còn khoảng 12% trong hai năm 2010, và 2011. Do mức chi luôn vượt dự toán, nên thực tế tổng chi NSNN hàng năm trong giai đoạn 2006-2011 thường xuyên vượt trên 35% GDP, tức cao hơn nhiều so với kế hoạch mà Quốc hội đã đề ra là tổng chi NSNN chỉ khoảng 26-27% GDP. Trong năm khó khăn 2012, thì chi cũng đạt tới 903.100 tỉ đồng, trong khi thu chỉ đạt 740.500 tỉ đồng, làm cho mức bội chi lên tới 140.200 tỉ đồng. Cách chi tiêu kiểu “bóc ngắn cắn dài” nêu trên trong suốt thời gian dài cho thấy NSNN thiếu bền vững như thế nào.

NSNN hiện nay chi cho ba khoản chính là chi đầu tư phát triển, chi thường xuyên, và chi trả nợ viện trợ. Đây là các khoản chi mà các bộ, ngành và địa phương đã “vung tay quá trán”, theo báo cáo Kiểm toán Nhà nước về niên độ ngân sách 2011 vừa mới được công bố.

Khoản thứ nhất là chi đầu tư phát triển

Dự toán Quốc hội giao 152.000 tỉ đồng, thực hiện 208.306 tỉ đồng, vượt 56.306 tỉ đồng (37%) dự toán, và chiếm 26,5% tổng chi NSNN.

Báo cáo của kiểm toán cho biết, các địa phương đến hết năm 2011 còn 7.335 dự án đã có quyết định đầu tư với tổng mức đầu tư 273.469 tỉ đồng, nhưng vẫn chưa bố trí được vốn đầu tư. Đặc biệt, tại một số địa phương phải mất nhiều năm mới đầu tư hết cho các dự án này, chẳng hạn như tỉnh Hưng Yên phải mất gần 24 năm; Lâm Đồng gần 19 năm; Nghệ An gần 9 năm...  Đó là chưa bao gồm số vốn phải bố trí cho các dự án dở dang và trả nợ.

Chưa hết, các địa phương còn phê duyệt điều chỉnh, bổ sung dự án nhiều lần làm tăng quy mô đầu tư, kéo dài thời gian thực hiện.

Chẳng hạn, tỉnh Yên Bái điều chỉnh tăng tổng mức đầu tư 50 dự án, thêm 1.147,9 tỉ đồng; dự án cảng quốc tế Cái Mép - Thị Vải bị kéo dài thời gian thi công làm tăng tổng mức đầu tư 8.160 tỉ đồng; dự án đầu tư nâng cấp quốc lộ 50 đoạn Gò Công - Mỹ Tho điều chỉnh tăng tổng mức đầu tư 798,6 tỉ đồng...

Ngoài ra, các tỉnh còn bố trí vốn cho các dự án đầu tư mới chưa đủ điều kiện, thủ tục đầu tư  quy định tại Nghị quyết 11 của Chính phủ khiến khoản chi này luôn tăng cao.

Chi đầu tư một cách vung tay quá trán như trên rõ ràng là trái với tinh thần của Chỉ thị 1792 của Chính phủ với hai nguyên tắc cơ bản: chính quyền đã ký duyệt dự án nào thì phải bố trí vốn, và khi ký thì có người cụ thể chịu trách nhiệm. Tuy nhiên, đến nay thì chưa thấy ai phải chịu trách nhiệm về tình trạng này. Chương trình tái cơ cấu đầu tư công rõ ràng còn rất nhiều việc phải làm.

Khoản thứ hai chi thường xuyên

Báo cáo quyết toán NSNN năm 2011 của Chính phủ được Quốc hội thông qua trong phiên họp tháng 6 vừa qua cho biết, chi thường xuyên (giáo dục, văn hóa, xã hội; quốc phòng, an ninh; quản lý hành chính) được quyết toán là 467.017 tỉ đồng, chiếm 59,3% tổng chi NSNN.

Có tới 23/28 tỉnh, thành phố được kiểm toán đều chi vượt dự toán chi thường xuyên được HĐND giao đầu năm, trong đó 13/28 tỉnh chi quản lý hành chính, Đảng, đoàn thể vượt trên 30%. Có 15/28 địa phương được kiểm toán sử dụng dự phòng cho một số nhiệm vụ chưa thực sự cấp bách như chi thường xuyên, chi hỗ trợ, chi bổ sung quỹ thi đua khen thưởng, chi sửa chữa mua sắm tài sản 238,6 tỉ đồng.

Việc cho vay sai quy định; cho vay, tạm ứng kéo dài nhiều năm, chậm thu hồi, có xu hướng tăng và xảy ra ở hầu hết các tỉnh, thành phố được kiểm toán (27/28 tỉnh được kiểm toán, chậm thu hồi 4.166 tỉ đồng). Dẫn đầu các tỉnh là Hà Nội 1.492 tỉ đồng; Quảng Nam 651 tỉ đồng; Bình Thuận 226 tỉ đồng, theo báo cáo Kiểm toán Nhà nước.

Chi chuyển nguồn, ứng trước ngân sách đều tăng

Báo cáo của Kiểm toán Nhà nước phát hiện chi chuyển nguồn là rất lớn. Chi chuyển nguồn năm 2011 sang năm 2012 là 246.690 tỉ đồng, chiếm 23,9% tổng chi NSNN, trong đó chi chuyển nguồn do chậm triển khai các nhiệm vụ 32.720 tỉ đồng. Báo cáo của Kiểm toán Nhà nước cho biết, nhiều bộ, ngành, địa phương chuyển nguồn sai quy định; hầu hết địa phương có số chi chuyển nguồn tăng trên 30% so với năm trước; một số địa phương có một số khoản chi chuyển nguồn qua nhiều năm nhưng chưa được thực hiện. Chuyển nguồn năm 2010 sang năm 2011 là 202.041 tỉ đồng.

Trong năm 2011, Kiểm toán Nhà nước cũng phát hiện NSNN đã ứng trước dự toán chi đầu tư xây dựng 6.759 tỉ đồng (bộ, ngành 3.234,8 tỉ đồng; địa phương 3.524,2 tỉ đồng). Việc ứng trước dự toán cho một số bộ, ngành, địa phương vượt tỷ lệ quy định. Công tác thu hồi vốn ứng trước chưa được quan tâm đúng mức, nhiều dự án trong năm 2011 không được bố trí vốn để thu hồi vốn ứng từ các năm trước.

Chi trả nợ và viện trợ

Dự toán là 86.000 tỉ đồng, quyết toán 111.943 tỉ đồng, tăng 25.943 tỉ đồng so với dự toán, chủ yếu do ngân sách địa phương trả nợ khoản huy động vốn trong nước là 10.912 tỉ đồng; và ngân sách trung ương tăng trả nợ 15.000 tỉ đồng đối với một số khoản huy động trong nước nhằm giảm nợ và trả lãi.

Tuy nhiên, nghĩa vụ trả nợ của Việt Nam không chỉ dừng ở đó, mà sẽ ngày càng nặng nề trong các năm tới. Theo Chương trình quản lý nợ trung hạn 2013-2015 do Thủ tướng phê duyệt mới đây, những khoản nợ mà Chính phủ có nghĩa vụ trả sẽ tăng từ 126.800 tỉ đồng năm nay lên 152.600 tỉ đồng năm 2014 và 173.100 tỉ đồng năm 2015. Những con số này tương ứng khoảng 19-20% thu NSNN mỗi năm trong vòng ba năm tới.

Tóm lại, tình hình chi tiêu NSNN năm 2011 mà Kiểm toán Nhà nước công bố tháng 7 vừa qua cũng chẳng có gì đặc biệt so với các năm trước. Nó cho thấy, câu chuyện chi tiêu ngân khố quốc gia còn rất tùy tiện. Liệu ngân sách năm nay có tránh được vòng xoáy này không? Có vẻ như câu trả lời là không. Để bù đắp bội chi, không còn cách nào khác là vay nợ trong nước và quốc tế. Vì vậy, “vòng xoáy nợ nần” mà không ít chuyên gia cảnh báo đang hiện rõ. Tân Bộ trưởng Tài chính, vì lẽ đó, nên xem xét, điều chỉnh lại toàn bộ phần chi ngân sách, thay vì “quyết tâm” không để hụt thu.